Plegers vertonen vaak in sterke mate narcistische of psychopathische kenmerken, zo blijkt uit onderzoek van onder andere het Verwey-Jonker Instituut en het WODC. Ook in werksituaties is meermaals aangetoond dat schadelijke leiders of collega’s kenmerken van deze stoornissen vertonen. Kenmerkend aan deze plegers is dat zij een destructief effect hebben op mensen in hun directe nabijheid, zoals hun partner, kind, directe familie of collega. In Nederland hebben volgens de DSM-5 circa 80.000 tot 160.000 mensen een narcistische persoonlijkheidsstoornis (0,5% – 1%). Dit is echter een voorzichtige schatting: andere studies komen op percentages tussen de 1% tot 6% uit. Voor psychopathie gelden ongeveer dezelfde cijfers.
Mensen met (trekken van) narcisme of psychopathie kenmerken zich onder andere door een gebrek aan empathie en sterk gericht zijn op de eigen behoeften. Ze vinden dat regels niet voor hen gelden, worden snel (passief) agressief als hun ego bedreigd lijkt te worden en gebruiken diverse manipulatietechnieken om controle uit te oefenen over hun direct omgeving. Zij proberen slachtoffers alles vanuit hun perspectief te laten zien omdat ze voortdurend vanuit eigen behoeften redeneren en willen dat deze vervuld worden.
Dit type pleger functioneert juist in de buitenwereld door de macht en controle die ze over een of meerdere personen in hun directe omgeving hebben. Er is bij hen dus geen innerlijke drijfveer om de relatie anders in te steken, zo blijkt ook uit onderzoek. De meeste mensen met deze trekken of stoornissen gaan niet in behandeling aangezien ze hun problemen steevast aan de ander wijten. Bij personen met een opgeblazen, grandioos zelfbeeld wordt elke vorm van feedback als aantasting van het ego gezien en ontbreekt zelfreflectie en kritisch zelfinzicht vaak volledig. In het boek ‘Herstellen van narcistische mishandeling’ van Iris Koops wordt uitgebreid aandacht besteedt aan deze pathologie en worden er veel voorbeelden gegeven van hoe dit zich uit.
Narcisme en psychopathie worden ook wel gezien als stoornissen met een andere uitingsvorm van eenzelfde familie van voor anderen destructieve persoonlijkheidsstoornissen (Cluster B). De overlap in kenmerken is namelijk groot: er is een sprake van manipulatief gedrag, de neiging tot (psychische) agressie en het exploiteren van anderen. Bij beiden is het mentaliserend vermogen niet ontwikkeld. Er zijn echter ook verschillen. Waar personen met narcisme (soms) beperkte empathie hebben ontbreekt deze geheel bij een psychopaat. Daar speelt een totaal gebrek aan geweten en berouw dat zich uit in bijvoorbeeld sadisme.
Een pleger met (trekken van) narcisme heeft een constante behoefte aan narcistische voorraad, om een toevoer van energie en een gevoel van controle te hebben. Alles wat deze pleger doet is hierop gericht, omdat hij of zij zich zonder deze bronnen inferieur en onzeker voelt.
Een psychopathische pleger heeft geen last van (onbewuste) gevoelens van minderwaardigheid. Hij beschikt over geen enkel moreel besef en het welzijn van anderen laat hem of haar volstrekt koud. Hij mishandelt vaak doelbewust en kan genieten van de pijn bij het slachtoffer. Hij is alleen maar gericht op persoonlijk gewin en gebruikt ‘probleemloos’ verschillende vormen van geweld om dit te verkrijgen, waarbij hij de sporen meestal goed weet uit te wissen.
De DSM-5 hanteert het volgende begrippen als het gaat om een narcistische persoonlijkheidsstoornis en psychopathie.
Narcistische persoonlijkheidsstoornis
Een pervasief patroon van grandiositeit (in fantasie of gedrag), behoefte aan bewondering en gebrek aan empathie, beginnend op jongvolwassen leeftijd en aanwezig in uitlopende contexten, zoals blijkt uit vijf (of meer) van de volgende kenmerken:
- Heeft een opgeblazen gevoel van eigen belangrijkheid.
- Is gepreoccupeerd met fantasieën over grenzeloos succes, grenzeloze macht, genialiteit, schoonheid, of ideale liefde.
- Gelooft dat hij of zij “bijzonder” en uniek is alleen kan worden begrepen door, of moet omgaan met, andere bijzondere mensen of mensen (of instellingen) met een hoge status.
- Heeft excessieve behoefte aan bewondering.
- Heeft het gevoel bijzondere rechten te hebben.
- Exploiteert anderen.
- Heeft gebrek aan empathie: is niet bereid de gevoelens en behoeften van anderen te erkennen of zich ermee te identificeren.
- Is vaak afgunstig op anderen of gelooft dat anderen afgunstig zijn op hem of haar.
- Toont zich arrogant of hooghartig in houding of gedrag.
Bovenstaande kenmerken gaan vooral over de openlijke narcist. Verborgen narcisme komt echter ook veel voor. Plegers met deze kenmerken zijn veel introverter, hebben meer onzekerheid en treden minder op de voorgrond. Ze worden evenzeer gedreven door het vervullen van de eigen behoeften, maar doen dit subtieler.
Psychopathie
Psychopathie valt onder de bredere noemer anti-sociale persoonlijkheidsstoornis in de DSM-5 en kenmerkt zich door:
- Oppervlakkige charme en welbespraaktheid
- Gevoelens van grandiositeit
- Pathologisch liegen
- Manipulatief en sluw gedrag
- Gebrek aan of het volledig ontbreken van berouw of schuld
- Ontbreken van emotionele diepgang
- Totaal gebrek aan empathie
- Geen verantwoordelijkheid nemen voor het eigen gedrag
Correlatie tussen narcisme en psychopathie en diverse vormen van mishandeling
Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat personen met een narcistische of anti-sociale persoonlijkheidsstructuur vaak betrokken zijn bij diverse vormen van mishandeling. Dit betreft:
- Emotionele en psychische mishandeling
- Partnergeweld
- Kindermishandeling
- Stalking, zowel fysiek als online
- Pesten en treiteren, ook online of op werk
- Destructief leiderschap
- Seksueel geweld en seksuele intimidatie
- Isoleren van familie, collega’s en vrienden (soms leidend tot ouderverstoting of kindontvoering)
- Fysiek geweld en dreiging met fysiek geweld
- Munchausen by proxy-syndroom
- Gezinsmoord (zogeheten ‘familiedrama’s’)
- Daarnaast zijn mensen met deze stoornissen vatbaarder voor verslaving aan onder andere drugs, alcohol, seks, gokken, gaming en social media.
Verwarrende terminologie
Het woord narcisme wordt ten onrechte steeds vaker gelijk gesteld met egoïsme en grootheidswaan. Het lijken synoniemen. Niets is echter minder waar. De eigenschappen egoïsme en grootheidswaan hoeven niet beschadigend te zijn voor anderen. Het gebrek aan empathie, manipulatief gedrag en het exploiteren van anderen zijn echter kenmerken van narcisme die wel grote impact hebben op slachtoffers. Narcisme is als persoonlijkheidsstoornis complex en heeft, naast de al genoemde kenmerken, meerdere dimensies. De popularisering van het woord narcisme zorgt ervoor dat de destructieve kant, en daarmee de gevolgen ervan voor anderen, gebagatelliseerd worden.
Ook voor psychopathie geldt dat er een misleidend beeld van deze term wordt gehanteerd, gekoppeld aan extreme en bizarre vormen van geweld en criminaliteit. ‘Alleen zware criminelen zijn psychopaten’. Psychopathische trekken of een psychopathische persoonlijkheidsstoornis komen echter breed in de samenleving voor. Een behoorlijk deel van deze mensen functioneert probleemloos op hoog niveau en lijkt juist (bedrieglijk) normaal. Het type geweld dat zij toepassen is verborgen en gericht op specifieke personen, met een verwoestend effect op het slachtoffer. Net als bij narcisme is de signalering complex.
“Het is de bedoeling dat het slachtoffer zich rot voelt over zichzelf en uit balans raakt. De narcist of psychopaat komt ermee weg, zonder duidelijke bewijzen achter te laten. Het bewijs zit hem in het gedoofde licht in de ogen van het slachtoffer. In de symptomen. In de apathie en depressie.”
IRIS KOOPS
Dwingende controle in Nederland (nog) niet strafbaar
Hoewel emotionele en psychische mishandeling onderdeel zijn van de formele definitie van kindermishandeling en partnergeweld, is het in Nederland (nog) niet strafbaar gesteld. In andere Westerse landen, waaronder Frankrijk, Engeland, Wales, Schotland, Ierland, Australië, Nieuw-Zeeland en enkele staten in de VS is de afgelopen jaren coercive control wel strafbaar gesteld. De slachtoffers van dwingende controle krijgen in Nederland echter niet de aandacht en hulp die zij verdienen en plegers worden niet tot nauwelijks aangepakt of ingeperkt. In het plan ‘Stop Femicide‘ van de Rijksoverheid wordt de strafbaarheid van dwingende controle opnieuw onder de aandacht gebracht. Er is helaas nog een lange weg te gaan.
Eén van de uitdagingen is dat de feiten vaak niet meer te achterhalen zijn, wat een reëel probleem is voor elke professional die hiermee te maken krijgt. Het morele kompas hierin is belangrijk: als iemand structureel mishandeld wordt, dan is dat verkeerd. De verantwoordelijkheid ligt hier bij de pleger, niet bij het slachtoffer. Niemand vraagt om mishandeling.
Juist voor deze cliënten is het aanbrengen van de realiteit van levensbelang. Je wordt als hulpverlener als het ware getuige van de talloze schokkende ervaringen die deze mensen moesten meemaken zonder dat ze hier om vroegen en waar ze vaak ook nog eens verantwoordelijk voor werden gesteld. Dit vraagt om een moreel standpunt. Cliënten hebben het juiste perspectief nodig om hun trauma’s te kunnen verwerken
GEBI RODENBURG
Copyright © 2024-2025 Iris Koops. Alle rechten voorbehouden