Plegers van emotionele en psychische mishandeling

Uit onderzoek blijkt dat veel plegers van huiselijk geweld en kindermishandeling personen zijn met (trekken van) een narcistische of psychopathische persoonlijkheidsstoornis. Kenmerkend aan mensen met een narcistische of psychopathische persoonlijkheidsstoornis is dat zij een destructief effect hebben op mensen in hun nabijheid (partner, kind, directe familie, collega etc.) In Nederland hebben volgens de DSM-5 circa 80.000 tot 160.000 mensen een narcistische of psychopathische persoonlijkheidsstoornis (0,5% – 1%). Dit is een voorzichtige schatting: andere studies komen op percentages tussen de 1% tot 6% uit.

Zie ook onze Factsheet.

De DSM-5 hanteert het volgende begrip van een narcistische persoonlijkheidsstoornis:

Een pervasief patroon van grandiositeit (in fantasie of gedrag), behoefte aan bewondering en gebrek aan empathie, beginnend op jongvolwassen leeftijd en aanwezig in uitlopende contexten, zoals blijkt uit vijf (of meer) van de volgende kenmerken:

  • Heeft een opgeblazen gevoel van eigen belangrijkheid.
  • Is gepreoccupeerd met fantasieën over grenzeloos succes, grenzeloze macht, genialiteit, schoonheid, of ideale liefde.
  • Gelooft dat hij of zij “bijzonder” en uniek is alleen kan worden begrepen door, of moet omgaan met, andere bijzondere mensen of mensen (of instellingen) met een hoge status.
  • Heeft excessieve behoefte aan bewondering.
  • Heeft het gevoel bijzondere rechten te hebben.
  • Exploiteert anderen.
  • Heeft gebrek aan empathie: is niet bereid de gevoelens en behoeften van anderen te erkennen of zich ermee te identificeren.
  • Is vaak afgunstig op anderen of gelooft dat anderen afgunstig zijn op hem of haar.
  • Toont zich arrogant of hooghartig in houding of gedrag.

Psychopathie valt onder de bredere noemer antisociale persoonlijkheidsstoornis in de DSM-5. Het kenmerkt zich onder andere door:

  • Oppervlakkige charme en welbespraaktheid
  • Gevoelens van grandiositeit
  • Pathologisch liegen
  • Manipulatief en sluw gedrag
  • Gebrek aan berouw of schuld
  • Ontbreken van emotionele diepgang
  • Kil en/of gebrek aan empathie
  • Geen verantwoordelijkheid nemen voor het eigen gedrag

Begripsverwarring

Narcisme wordt in het populaire taalgebruik ten onrechte steeds vaker gelijk gesteld met egoïsme en grootheidswaan. Het lijkt een synoniem hiervoor geworden. Hierdoor krijgen steeds meer mensen steeds sneller het label ‘narcist’. De twee eerder genoemde eigenschappen kunnen weliswaar vervelend zijn voor anderen maar hoeven op zichzelf niet beschadigend te zijn. Er missen in deze te nauwe definitie meerdere andere kenmerken die narcisme, zoals ook wetenschappelijk is onderbouwd, juist voor anderen zo schadelijk maken. Vooral het gebrek aan empathie, de neiging tot (psychische) agressie, manipulatief gedrag en het exploiteren van anderen zijn kenmerken waar mensen die nauwe relaties met hen hebben fors onder lijden. Deze schadelijke kenmerken tref je niet altijd aan bij mensen die om welke reden dan ook opvallen door een hoge mate van egoïsme en grootheidswaan. Narcisme is als persoonlijkheidsstoornis complex en heeft, naast de al genoemde kenmerken, meerdere dimensies die ook toegelicht worden op deze site. Het vergt enige studie om deze complexiteit, en de gevolgen voor de omgeving, te doorgronden. Door de popularisering van het woord narcisme wordt de destructieve kant ervan, en daarmee de gevolgen ervan voor anderen, gebagatelliseerd. De term wordt te snel gebruikt voor trends of personen die hier weinig mee te maken hebben.

Ook voor psychopathie geldt dat de inhoud van de term grotendeels bepaald wordt door een populair beeld, dat in geval van psychopathie gekoppeld is aan extreme en bizarre vormen van geweld, agressie en criminaliteit. Hoewel dit in zekere zin niet onterecht is, komen psychopathische trekken of een psychopathische persoonlijkheidsstoornis echter veelal subklinisch en breed in de gemeenschap voor. Agressie en geweld kan zich bij hen ook of juist alleen maar psychisch en emotioneel laten zien en niet of nauwelijks in (grof) fysiek of seksueel geweld. Het is evenals narcisme een set van kenmerken en dimensies die zich niet eenvoudig laat labelen. Daarnaast zit er een behoorlijke overlap in kenmerken: net als bij narcisme geldt dat een gebrek aan empathie, manipulatief gedrag, de neiging tot (psychische) agressie en het exploiteren van anderen kenmerkend zijn. Dat maakt dat veel wetenschappers en psychologen beide stoornissen als deels verschillende uitingsvormen zien van een zelfde ‘familie’ van voor anderen destructieve persoonlijkheidstoornissen (Cluster B in de psychiatrie en Dark Triad in de psychologie). Uit onderzoek naar Dark Triad eigenschappen blijkt bijvoorbeeld dat kenmerken als narcisme, psychopathie, sadisme, hatelijkheid, egoisme, ‘het vinden dat je overal recht’ op hebt en morele onthechting sterk met elkaar samenhangen. Als iemand bijvoorbeeld hoog scoort op narcisme, scoort diegene ook relatief hoog op psychopathie en vice versa.

Impact op directe omgeving

Mensen met deze stoornissen kenmerken zich onder andere door vijandigheid. Ze vinden dat regels niet voor hen gelden, worden snel agressief als hun ego bedreigd lijkt te worden en ze gebruiken diverse manipulatietechnieken. Ze hebben weinig moeite met liegen en vinden dat ze het recht hebben om te krijgen wat ze willen. Plegers van huiselijk geweld en kindermishandeling vertonen vaak in sterke mate narcistische of psychopathische kenmerken, zo blijkt uit onderzoek van onder andere het Verwey-Jonker Instituut en het WODC. Ook in werksituaties is meermaals aangetoond dat schadelijke leiders of collega’s kenmerken van deze stoornissen vertonen.

De meeste mensen met deze trekken of stoornissen gaan niet in behandeling aangezien ze hun problemen, ook reguliere interpersoonlijke problemen, steevast aan de ander wijten. Bij personen met een opgeblazen, grandioos zelfbeeld wordt elke vorm van feedback als aantasting van het ego gezien en ontbreekt ook een vorm van kritisch zelfinzicht.

Correlatie tussen narcisme en psychopathie en diverse vormen van mishandeling

Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt verder dat er een sterke correlatie is tussen narcisme en psychopathie en diverse vormen van mishandeling:

  • Emotionele en psychische mishandeling
  • Partnergeweld
  • Kindermishandeling
  • Stalking, zowel fysiek als online
  • Pesten en treiteren, ook online of op werk
  • Destructief leiderschap
  • Seksueel geweld en seksuele intimidatie
  • Isoleren van familie, collega’s en vrienden (soms leidend tot ouderverstoting of kindontvoering)
  • Fysiek geweld en dreiging met fysiek geweld
  • Munchausen by proxy-syndroom
  • Gezinsmoord (zogeheten ‘familiedrama’s’)

Daarnaast zijn mensen met deze stoornissen vatbaarder voor verslaving aan onder andere drugs, alcohol, seks, gokken, gaming en social media.

Deze vormen van mishandeling in Nederland (nog) niet strafbaar

Hoewel emotionele en psychische mishandeling onderdeel zijn van de formele definitie van kindermishandeling en partnergeweld, is het in Nederland niet specifiek strafbaar gesteld. In andere Westerse landen, waaronder Frankrijk, Engeland, Wales, Schotland, Ierland, Australië, Nieuw-Zeeland en enkele staten in de VS is de afgelopen jaren coercive control wel strafbaar gesteld. Een grote groep slachtoffers van emotionele en psychische mishandeling krijgt echter in Nederland niet de aandacht en hulp die zij verdienen en plegers worden niet tot nauwelijks aangepakt of ingeperkt. Langdurige emotionele en psychische mishandeling is eenzijdig qua interactie, gericht op controle van de ander en op basis van machtsverschillen in de relatie, met forse gevolgen voor hen die het ondergaan.

Om het onethische karakter en de disbalans te laten zien van deze vorm van mishandeling, en omwille van de leesbaarheid, kiezen we op deze site overigens voor de termen pleger en slachtoffer. Als professional dient u uiteraard wel omzichtig met deze terminologie om te gaan indien het niet uw beroep is om juridisch vast te stellen of er sprake is van een pleger of dader.