Huiselijk geweld en kindermishandeling is er in verschillende vormen, waarvan een deel meer situationeel is: al dan niet tijdelijke stress door schulden, ziekte, armoede of werkloosheid, geweld naar aanleiding van alcohol- of drugsgebruik, psychische of psychiatrische problemen, integratie- of migratiestress, een verstandelijke beperking, criminaliteit, gedragsproblemen of combinaties hiervan. Vaak speelt dan een vorm van verwaarlozing, soms ook in combinatie met mishandeling.
Het Verwey-Jonker Instituut en andere onderzoekers geven echter ook aan dat ook een groot deel van huiselijk geweld en kindermishandeling een structureel dwingend en vaak psychisch gewelddadig karakter heeft. Dit wordt ook wel coercive control, ofwel emotionele terreur genoemd. Hierbij is sprake van een doelbewust destructief patroon van emotioneel en psychisch misbruik van een slachtoffer, soms in combinatie met fysiek, financieel of seksueel misbruik. In circa driekwart van deze zaken zijn mannen de dader, maar vrouwelijke daders komen zeker ook voor. De recidive onder de daders van coercive control is hoog.
Zie ook onze Factsheet.
Vanuit de cliënt bekeken heeft de emotionele en psychische mishandeling vaak jarenlang plaatsgevonden, meestal door een naaste, iemand waarmee de cliënt een duurzame relatie heeft (gehad). Dit kunnen de ouder(s) van de cliënt zijn of een partner waarmee de cliënt gedurende enkele of tientallen jaren een relatie heeft (gehad). Het kan ook een leidinggevende of directe collega zijn, een broer of zus of een goede vriend(in). Emotionele en psychische mishandeling kan dus ook op het werk plaatsvinden of in een ander organisatieverband (bij een stichting, kerk, club etc.)
Bedrog en verhulling
Een essentieel onderdeel van emotioneel en psychisch misbruik is dat het verhuld is. Het speelt zich ten eerste achter de voordeur
af, bijvoorbeeld binnen de relatie tussen twee partners of collega’s of tussen ouder en kind. Daarnaast is het gedrag van de pleger verhullend: de pleger zet emotionele en psychische manipulatie in. Emotionele en psychische manipulatie is een vorm van bedrog waarvan bekend is dat het zeer moeilijk te doorzien is. De daders zijn vaak uiterst geraffineerd.
De daders hebben vaak narcistische of psychopathische trekken. Mensen herkennen narcisme en psychopathie echter minder goed dan andere psychische problemen of stoornissen. Ook professionals herkennen het vaak niet. Dit komt door de aard van de stoornissen: mensen met (trekken van) narcisme of psychopathie komen in eerste instantie vriendelijk, charmant of zelfs charismatisch over. ‘Normaler dan normaal’, wordt ook wel eens gezegd. Deze mensen doen het juist goed in bijvoorbeeld sollicitatiegesprekken of op een eerste date. Vervolgens volgen vaak succesvolle wittebroodsweken op het werk of een hevige verliefdheid in een relatie.
Het duurt meestal vrij lang voordat de meer destructieve kanten beginnen op te vallen. Dit gedrag start niet onmiddellijk: het sluipt er pas na enkele maanden of zelfs jaren in en wordt steeds erger. Het kan daardoor ook jaren duren voordat slachtoffers zien wat er gebeurt of gebeurd is. Het is daarmee ook moeilijk zichtbaar of tastbaar voor een professional indien deze niet bekend is met de dynamiek van emotionele en psychische mishandeling.
Zichtbaarheid
Emotioneel en psychisch mishandelde cliënten komen vrijwel altijd met een groot deel van dezelfde symptomen binnen. Indien ze zich herkennen in het merendeel van deze klachten, is het goed mogelijk dat ze emotioneel en psychisch misbruikt zijn of worden.
Cliënten kunnen voorvallen vertellen over de pleger die feitelijk bezien zeer ernstig zijn, maar worden met grote distantie of vol schaamte en zelfbeschuldiging verteld. Er lijkt nauwelijks besef te zijn bij het slachtoffer van het onethische of immorele karakter ervan. Het verhaal is daardoor soms bijna ongeloofwaardig en lijkt wel een film.
Emotionele en psychische mishandeling grijpt diep in op de denk- en voelprocessen van cliënten. Plegers zorgen ervoor dat de mensen om hen heen in een permanente staat van verwarring leven. Zij proberen cliënten alles vanuit hun perspectief te laten zien omdat ze voortdurend vanuit eigen behoeften redeneren. Ze zijn in hun gedrag en communicatie sneller agressief en achterdochtig als hun irreëel positieve zelfbeeld niet permanent bevestigd wordt. Ze zetten vooral emotionele manipulatietechnieken – zoals gaslighting en emotionele chantage – in om controle te houden. Gaslighting is een vorm van emotionele en psychische manipulatie waarbij iemand de werkelijkheid zo overtuigend weet te verdraaien dat de ander uiteindelijk aan zichzelf gaat twijfelen: Vormen van emotionele en psychische mishandeling.
Een combinatie van schuld- en schaamtegevoelens is voor cliënten de kern van hun psychische problemen. Deze elementen grijpen het diepst in op de cliënt en staan het meest in de weg bij behandeling. Cliënten hebben aangeleerd gekregen om de oorzaak van de mishandeling bij zichzelf te leggen. Ze denken dat ze zelf schuldig zijn aan het negatieve gedrag van de pleger, zelf schuld hebben aan de persoonlijke problemen die dat heeft opgeroepen en schamen zich er bovendien voor, alsof ze dit over zichzelf hebben afgeroepen. Ze kregen zinnetjes te horen als: “Had je maar niet dit of dat moeten zeggen, had je maar niet zo moeten kijken, daarom moest ik wel tegen je schelden” etc. Slachtoffers zijn als het ware ‘verlamd’ door schaamte en losgekoppeld van hun ware gevoelens. Dissociatie komt veel voor bij deze groep cliënten. Hierdoor zijn het achterliggende trauma en het patroon van emotioneel en psychisch misbruik vaak niet goed zichtbaar.
Geen diagnose kunnen stellen
De pleger formeel diagnosticeren als ‘narcist’ of ‘psychopaat’ kan uiteraard niet. Zeker niet als dit niet uw beroep is of u deze persoon niet persoonlijk gezien heeft. Benadruk bijvoorbeeld dat het gedrag van de ander destructief is. Laat uzelf en de cliënt vrij om dat te duiden als emotionele en psychische mishandeling en of en op welk moment ze dat willen doen. Zie de term narcistische mishandeling ook niet als waarheid maar als werkhypothese die zaken kan verklaren voor uzelf en vooral voor de cliënt. Dit zorgvuldig duiden helpt uw cliënt verder in zijn of haar herstelproces.
Huiselijk geweld, arbeidsconflict, vechtscheiding, stalking
Veel ouders met een narcistische (ex-)partner zitten of zaten in een hoogconflictscheiding, hebben jeugdzorgtrajecten lopen of zijn in rechtszaken of andere procedures verwikkeld met hun (ex-)partner rondom voogdij, bezoekregeling, financiën, woon- en verblijfplaats of alimentatie. Stalking door hun (ex-)partner komt ook voor net als andere vormen van partnergeweld en/of kindermishandeling zoals ouderverstoting, seksueel geweld, financieel misbruik etc. Dit zijn duidelijke, bijkomende signalen van een mogelijk destructieve relatie.
Op het werk komen vaak langdurige arbeidsconflicten voor, spreken we over teams die verwaarloosd zijn of een afdeling waar een angstcultuur heerst of waar collega’s gepest of geïntimideerd worden. Dit zijn allemaal vormen die emotionele en psychische mishandeling kunnen aannemen in organisatieverband.