Ouderverstoting is een ernstige vorm van emotionele en psychische mishandeling, waarbij het kind zodanig gemanipuleerd en gehersenspoeld wordt door een ouder, dat het kind het gezag en de rol van de andere ouder niet meer accepteert. Het kind kan dan niet meer loyaal zijn aan die ouder. Het Verdwenen Zelf ziet ouderverstoting als een onrecht en misstand die nog teveel ouders en kinderen treft. Wij geven expliciet aandacht aan dit onderwerp in onze boeken, op de site en bij de behandeling van individuele cliënten. We hebben een aantal hierin gespecialiseerde therapeuten, die een verdiepingsdag geven aan cliënten over hoe je je kinderen kan beschermen, waarin dit thema ook aan de orde komt. Ook wordt er specifiek aandacht aan ouderverstoting gegeven in de training voor jeugd- en gezinsprofessionals.
Bij destructieve partnerrelaties zien we dat emotionele en psychische mishandeling tot doel heeft de andere ouder te isoleren, vernederen, manipuleren, verwarren, intimideren, onderuit te halen en angst aan te jagen zodat de dader zoveel mogelijk controle heeft en houdt over de (ex-) partner. Ouderverstoting is geen losstaand syndroom dat ‘opeens’ ontstaat tijdens een scheiding maar is onderdeel van een langdurig patroon van emotionele en psychische mishandeling binnen relaties. Ouderverstoting kan ook voorkomen bij niet gescheiden gezinnen maar lijkt het meest voor te komen bij stellen die gescheiden zijn of waar een scheiding aanstaande is.
Bij of na een scheiding kan de verstorende ouder via de kinderen toch nog controle behouden over de andere ouder, ook al is de formele verbintenis voorbij. Het is een manier om wraak te nemen op de partner die de ander verlaten heeft. Wraak nemen voor een (vermeende) aantasting van een sterk geïdealiseerd ego is een bekend kenmerk van mensen met narcistische of psychopathische trekken. In circa 50% van de complexe scheidingen is sprake van aannemelijk te maken of bewezen huiselijk geweld en dan met name emotioneel en psychisch geweld. Persoonlijkheidsstoornissen als psychopathie en narcisme vormen een hoge risicofactor voor zowel huiselijk geweld als voor een vechtscheiding.
De dader zet meestal diverse manipulatieve technieken in. Subtiele fluister- en lastercampagnes gebaseerd op leugens en vervormde boodschappen worden ingezet om de isolatie van de andere ouder te bespoedigen en het bondje tussen verstorende ouder en kind te versterken. Mishandelde kinderen richten zich tragisch genoeg vaak uit overlevingsdrang juist op de mishandelende ouder om zich ‘veilig’ te kunnen voelen. Uiteindelijk kan dat resulteren in een kind dat de gezonde ouder niet of nauwelijks meer wil zien. Soms versterkt de verstorende ouder dit door naar de andere kant van het land te verhuizen of zelfs het kind te ontvoeren naar een ander land, zodat in praktische zin ook geen of weinig contact meer mogelijk is.
Door ouderverstoting komen veel ouders terecht in een conflictscheiding. De dader probeert bijvoorbeeld via het familierecht ouderverstoting te formaliseren door gezag- of omgangsprocedures zo aan te vechten dat de getroffen ouder geen of minder toegang heeft tot hun kind(eren). De getroffen ouder kan, andersom, wanhopig proberen gezag of omgang met het vervreemde kind te behouden of (terug) te krijgen. Het risico hierbij is, is dat de jeugdzorg of familierechters meegaan in de positie van het vervreemde kind en de verstorende ouder, omdat emotionele mishandeling moeilijk te herkennen is, vaak nauwelijks te bewijzen is en bovendien weinig erkend wordt.
De dynamiek tussen een normaal ogende, maar ondertussen subtiel manipulerende en verstorende ouder, een hulpverlener die de communicatie tussen ouders tot stand moet brengen en een machteloze, verwarde en emotionele ouder die zijn of haar kind moet missen werkt meestal geen oplossing in de hand:
De manipulatieve ouder stelt zich in contact met instanties vaak als slachtoffer op. Hij trekt de kinderen in die rol mee (ze tonen immers angst en haat naar de gezonde ouder). Een hulpverlener, die zich niet bewust is van zijn eigen valkuil en niet voldoende bekend is met narcisme of psychopathie , zal onherroepelijk binnen de kortste keren ‘een marionet’ zijn in het poppenspel van deze ouder. Hij wordt, net als de kinderen, zonder het in de gaten te hebben, in de rol van handlanger gemanipuleerd, met het doel de isolatie van de (ex-)partner mede te bewerkstelligen.” (Paula Sijen in Je Leven in eigen hand – Verder na narcistische mishandeling van Iris Koops, 2017)
Ouderverstoting duiden is complex en dient zorgvuldig te gebeuren. Ouders die zich bewust zijn van het destructieve karakter van hun relatie proberen vaak via een scheiding een einde te maken aan het huiselijk geweld. En proberen vaak hun kinderen expliciet te beschermen tegen verder emotioneel misbruik. Zij lopen de kans juist onterecht beschuldigd te worden van ouderverstoting als zij proberen hun kinderen te beschermen. In tegenstelling tot wat de meeste professionals denken, zijn slechts 10% van de meldingen van huiselijk geweld in het familierecht echter vals of onterecht. Het familierecht of de jeugdzorg kan de beschermende ouder die aangeeft mishandeld te worden, aangezien de meeste meldingen niet geloofd of serieus genomen worden, vervolgens dwingen tot hertraumatiserend contact of zelfs het afnemen van het gezag, wat eveneens een groot onrecht is met verstrekkende gevolgen.
Bovendien is het zo dat niet bij elk kind dat één van zijn ouders niet meer ziet het direct ouderverstoting betreft. Een ouder kan zelf besluiten geen of weinig contact te willen en te verdwijnen uit het leven van een kind. Kinderen kunnen (vaak tijdelijk) een favoriete ouder hebben, zeker bij scheidingen komt dit vaker voor. Een kind kan echt geen of zeer beperkt contact meer willen omdat het emotioneel of anderszins mishandeld wordt, los van de vraag of het wenselijk is om geheel geen contact meer te hebben met de mishandelende ouder.
Voor een juiste kwalificatie van ouderverstoting zijn dus een aantal voorwaarden noodzakelijk: een vaak langdurig patroon van emotionele en psychische mishandeling, een actief verstorende ouder met vaak narcistisch of psychopathisch gedrag, een vervreemd kind met niet-leeftijdsadequaat gedrag en een meestal getraumatiseerde ouder die erdoor getroffen wordt. Ook de dynamiek tussen deze elementen is van belang, met andere woorden: hoe het op elkaar ingrijpt. Daarnaast speelt de omgeving een specifieke rol: vaak heerst onbegrip voor de situatie bij directe familie en vrienden en onbekendheid specifiek met ouderverstoting maar ook met emotionele en psychische mishandeling in zijn algemeenheid.
Het baart ons ernstige zorgen dat veel hulpverleners en juridische professionals onbekend lijken te zijn met emotionele en psychische mishandeling en ouderverstoting, en dat er nog veel mythes en misverstanden bestaan rondom dit thema. We zien dat hierdoor langdurige patronen van fors emotioneel en psychisch misbruik uitgevochten, versterkt en misvormd worden in de ‘arena’ van het familierecht en achterliggend de jeugdzorg. Simpele of juridische oplossingen werken hierbij niet. Welke vorm van gezag, hulpverlening of omgang ook gekozen wordt: het achterliggende emotionele en psychische misbruik, bijvoorbeeld in de vorm van ouderverstoting, kan, indien dit niet gezien en opgepakt wordt, gewoon doorgaan.
De inmiddels steeds sterker toegenomen wetenschappelijke kennis van emotioneel en psychisch huiselijk geweld en kindermishandeling dient centraal te staan in de aanpak van ouderverstoting: kennis van de pathologie van de verstorende ouder, klinische kennis van de traumagerelateerde klachten van de getroffen ouder en het vervreemde kind en de dynamiek hiertussen. Via gevalideerde risicoanalyses, forensisch-psychologische kennis en waarheidsvinding kan een start gemaakt worden met een gefundeerde aanpak. Niet onbelangrijk is ook de specifieke klinische kennis die nodig is om te praten met de kinderen in dit proces. Dit alles vergt samenwerking tussen verschillende disciplines, onder regie van bijvoorbeeld een rechter.
De consequenties van sterk geïsoleerde en geheel van hun moeder of vader vervreemde kinderen, en die van de verstoten ouder, zijn fors: zij dragen vaak levenslang de emotionele, psychische en fysieke gevolgen hiervan met zich mee. Dat geldt uiteraard ook voor ouders die ten onrechte van ouderverstoting worden beschuldigd. Van emotionele en psychische mishandeling is bekend dat het de beste voorspeller is van langdurige en ernstige klachten bij cliënten (angst, depressie, suïcide(pogingen), PTSS, complex trauma etc.) Om deze dynamiek het hoofd te kunnen bieden is meer onderzoek nodig, meer kennisverspreiding onder professionals, psycho-educatie voor getroffen ouders en kinderen en concrete instrumenten voor professionals om signalen van ouderverstoting te herkennen bij getroffen ouders en kinderen en het juist en tijdig te kunnen duiden en aanpakken.
Het Verdwenen Zelf geeft al psycho-educatie gericht op de ouders die ouderverstoting meemaken via de boeken en de site. Daarnaast bieden wij al jaren een verdiepingsdag voor cliënten aan, waarin ouders specifiek ouderverstoting of het risico daarop leren hanteren. Verder blijft het Verdwenen Zelf aandacht vragen voor dit heel schadelijke fenomeen, dat veel meer bekendheid verdient.