“Dit kan toch niet waar zijn?”

Dwingende controle in de praktijk 

‘Het masker van welwillendheid verbergt de kwaadwilligheid’. Aan het woord is Jeannette Schasfoort (trainer en coach), in de masterclass over dwingende controle die dinsdag plaatsvond. Jeannette neemt ons mee in de huiveringwekkende case van Lisa.

Lisa is een meisje van 16. Ze doet een opleiding voor de kinderopvang en loopt stage. Dit gaat echter niet goed, doordat ze nauwelijks contact maakt met de begeleiders en de kinderen. Ook is Lisa snel boos en heeft problemen met haar emotieregulatie. Een ‘lastige puber’ of is hier meer aan de hand?

En zo komt Lisa op gesprek bij een coach van haar opleiding. Zij vertelt over haar leven bij haar ouders en zusje, een leven wat voor haar heel normaal is, omdat ze in deze context is opgegroeid. De coach ervaart echter een groeiend ongemak. Lisa heeft te maken met verschillende vormen van controle. Zo mag ze slechts drie keer per week douchen, drie keer vijf minuten. Eenmaal per week mag ze haar haar wassen, daar heeft ze zeven minuten voor.

‘Een beetje lastig, omdat ik zulk lang haar heb’, verzucht Lisa. De hulpverlener die naar haar luistert vraagt zich af hoe dit werkt. Moet Lisa zelf de tijd bijhouden? Nee, de douche wordt op afstand bestuurd. Vanaf zijn werk stelt vader het zo in dat deze zich na vijf minuten uitschakelt. Dan staat Lisa letterlijk onder een koude douche.

Terwijl de toehoorder in het begin nog kan denken dat deze mensen misschien heel arm zijn, of erg begaan zijn met het milieu, ga je je nu wel afvragen wat een ouder er toe beweegt om op afstand de douche uit te schakelen. Het zelfde blijkt te gelden voor de tv. Lisa mag één uur per dag tv kijken, en na dat uur krijgt ze een zwart beeld. Soms mag ze helemaal geen tv kijken en de reden waarom dit dan niet mag is Lisa niet duidelijk.

Het woord waarmee Lisa vaak wordt aangesproken door haar ouders, vooral door haar moeder, is ‘hoer’. Lisa vertelt dat ze nauwelijks kleren heeft omdat haar nauwelijks toegestaan wordt om deze te kopen. Het feit dat ze bijvoorbeeld maar één broek heeft en te weinig kan douchen heeft als resultaat dat ze soms stinkt. Lisa voelt zich in het openbaar dan ook heel onzeker.

We weten nu een paar dingen over Lisa die op zijn minst een ongemakkelijk gevoel geven. De ervaring leert dat doordat de meeste mensen uitgaan van de normaliteit, ze een logische verklaring zoeken voor de sancties waar Lisa mee te maken heeft. Haar ouders geven die ook als ze op gesprek komen op school. Het lijken hele leuke mensen, die zich alleen maar zorgen maken om Lisa en aangeven dat Lisa hele nachten tv keek en ze daarom dit kijkgedrag moesten aanpakken, omdat ze zulke betrokken ouders zijn. Deze ouders zullen hun kind toch niet dagelijks met ‘hoer’ aanspreken? Dit kan toch niet waar zijn?

Dwingende controle, oftewel coercive control. is een patroon van zeer controlerend en ander (meestal) psychisch destructief gedrag. Het gaat juist om het zien van de onderlinge verbanden om te kunnen vaststellen dat hier sprake is van voorvallen waar een strategie achter zit. Het zijn geen incidenten, het is een heel scala aan vernederingen, sancties, leugens en verdraaiingen.

Gaandeweg openbaart zich de context waarin Lisa opgroeit. Omdat zij geen vergelijkingsmateriaal heeft gehad weet ze niet hoe extreem het is. Tijdens de gesprekken met haar coach gaat ze wel langzaam begrijpen dat er een reden is voor haar boosheid. Ze kan niet omgaan met situaties waarin ze zich onrechtvaardig behandeld voelt en vermijdt deze zoveel mogelijk. Dat komt doordat haar hele leven thuis wordt gekenmerkt door onrechtvaardigheid. Dit besef kan Lisa nog niet aan, omdat ze nog thuis woont en het daar moet zien te redden. Het is de coach echter duidelijk dat Lisa het zwarte schaap is en haar zusje van dertien het gouden kind. Waar Lisa weinig mag en allerlei absurde beperkingen opgelegd krijgt (als weinig douchen, tv kijken, nauwelijks zakgeld en kleren hebben), krijgt haar zusje alles en mag ze ook alles.

Zo komt het voor dat Lisa niets heeft om aan te trekken, omdat haar enige broek vies is en ze deze ook niet in de was mag doen omdat ze moet wachten tot er ‘voldoende spullen zijn in dezelfde kleur’. Lisa vraagt een broek van haar zusje te leen, die haar wonderwel past. Ze neemt hiermee echter wel een risico, bijvoorbeeld dat haar zusje haar verklikt bij haar ouders (dat doet ze regelmatig) of dat haar ouders het zelf merken en ze er ook van langs krijgt. Maar het belang van iets goeds aan kunnen trekken naar school weegt zwaarder, omdat ze anders misschien weer gepest wordt.

Het incident rond deze broek is voor Lisa geen uitzondering, het is dagelijks kost. Op zichzelf staand lijkt het onbetekenend. ‘Een puber die niets heeft om aan te trekken, nou nou wat een drama’ zou een toehoorder kunnen zeggen. Maar dit gaat niet om dit kledingstuk. Het gaat er om dat Lisa ouders heeft die haar leven enkel moeilijker maken, die haar niet steunen maar als een last zien, die haar willen controleren en bovenal haar een slecht gevoel willen geven over zichzelf. En alles gebeurt verhuld, vindt dus in het verborgene plaats. Lisa neemt alle boodschappen van haar ouders, die alleen voor haar bestemd zijn, heel goed waar en gaat er zwaar onder gebukt. Ze kan het alleen totaal niet plaatsen en al helemaal niet voelen wat het betekent dat haar ouders dit doen. De waarheid is te verpletterend. Dus neemt Lisa de schuld op zich en voelt ze zich slecht, vies en waardeloos.

De vriendin die bij Lisa langskomt merkt de steken onder water die Lisa krijgt niet op. De vriendin vindt haar moeder juist heel aardig, omdat die tegen haar zei dat ze er ‘zo mooi uitzag’. De zachte sneer tegen Lisa ‘dat zou jou nooit staan hè’ wordt als een grapje afgedaan. De vriendin snapt niet waarom Lisa zo stil is hierna.

Slachtoffers van dwingende controle begrijpen Lisa maar al te goed. Ze weten hoe het is om altijd op het ergste voorbereid te moeten zijn, om altijd afwegingen te moeten maken omdat het eigen gedrag enorme consequenties kan hebben. Ze weten hoe het is om op eieren te moeten lopen, te leven met de dagelijkse onvoorspelbaarheid. Als ze al informatie delen over hoe hun leven er uitziet wordt er door de toehoorder altijd een logische verklaring gezocht. ‘Ach ja, ik mocht vroeger ook niet veel tv kijken. Waarom ga je dan ook niet iets anders doen, het is prachtig weer, ga toch naar buiten!’

Omstanders die dwingende controle niet begrijpen weten niet dat de gevangenis niet ophoudt buiten de muren waarbinnen de controle, dreiging en vernederingen daadwerkelijk plaatsvindt. Ook op haar stageplek voelt Lisa de muren van haar gevangenis. Ze durft niets te vragen als haar iets niet duidelijk is, uit angst om vernederd te worden. Ze durft soms niet naar school te gaan, omdat ze weet dat ze stinkt. Als ze een baantje heeft is ze nauwelijks blij met de kleren die ze van haar verdiende geld kan kopen, omdat ze weet dat als ze thuiskomt deze kleren op een van de drie stapels komen te liggen. Het eerste stapeltje is de beste; dat is het stapeltje met kleren die ze mag houden en die haar ouders betalen. Het tweede stapeltje heeft al iets meer lading; dat zijn de kleren die haar ouders maar matig vinden en die ze zelf moet betalen. Het derde stapeltje is het ergst; dat zijn de kleren die te hoerig zijn. Die worden direct weggegooid.

In deze beklemmende situatie heeft Lisa het geluk dat ze een coach op school heeft die het begrijpt. Die het patroon van dwingende controle herkent, die zich niet laat manipuleren door de ouders die mooi weer komen spelen en Lisa subtiel afdoen als een ‘lastig meisje’. Die af en toe doorvraagt op de steeds zorgwekkender signalen die Lisa afgeeft. Deze coach kan Lisa door haar laatste jaren thuis heen loodsen en biedt Lisa in ieder geval een veilige plek.

De case van Lisa maakt duidelijk hoe belangrijk het is dat professionals dwingende controle herkennen en begrijpen. Want er zijn duizenden ‘Lisa’s’. Alleen de namen, de leeftijden en de contexten verschillen. Je hebt Anton die door zijn vriendin gecontroleerd wordt en zelf niet begrijpt waarom hij steeds meer stress ervaart en zijn vrienden nauwelijks meer ziet. Je hebt Machteld die, na een slopend huwelijk, haar volwassen kinderen niet meer ziet omdat haar ex zichzelf als slachtoffer presenteert en de kinderen tegen haar heeft opgezet. En je hebt Pieter die het zelfde meemaakt en uit onmacht niet meer weet hoe hij verder moet met zijn leven.

Dwingende controle komt heel veer voor, het is dan ook niet voor niets dat wij van stichting het Verdwenen Zelf hier in de media en politiek structureel aandacht voor vragen. Deze vorm van mishandeling is in Nederland nog steeds vrij onbekend en niet strafbaar en dit betekent dat deze duizenden slachtoffers zich onbeschermd weten. Niet alleen in de dagelijks praktijk, maar ook juridisch gezien. Ook vanuit de omgeving stuiten veel slachtoffers vaak op veel onbegrip. ‘Door al dit onbegrip worden slachtoffers in hun onmacht bevestigd’, geeft trainer en huiselijk geweld expert Kirsten Regtop aan.

Het zal jaren kosten om het tij te keren, maar samen kunnen we wel een verschil maken. Hoe meer professionals dwingende controle herkennen, hoe meer Lisa’s en Antons afgestemde hulp krijgen en in ieder geval weten dat ze er niet alleen voor staan. Wij bieden al bijna acht jaar hulp aan slachtoffers en richten ons ook op deskundigheidsbevordering van professionals.

Kirsten Regtop organiseerde deze masterclass in het kader van een benefiet omdat ze gespecialiseerde hulp voor slachtoffers belangrijk vindt en omdat ze ons fonds wil steunen, opdat deze hulp ook toegankelijk blijft voor slachtoffers met een minimuminkomen. Veel slachtoffers blijven na een destructieve relatie berooid achter en kunnen nu door deze actie bijvoorbeeld een gratis set van mijn boeken ontvangen, waarmee ze zelf aan de slag kunnen.

Deze masterclass over dwingende controle was een prachtige start van de benefietweek. Er staan nog vier masterclasses op het programma waar je je voor op kan geven. Bekijk hier het uitgebreide programma. De opbrengst van de masterclasses gaat direct naar ons fonds. Ook is het altijd mogelijk om een donatie te doen. Belangrijk nog om te vermelden dat, als het tijdstip van een bepaalde masterclass niet uitkomt maar je deze wel graag bij wil wonen, je deze nog tot 2 weken later terug kan kijken. Geef jezelf dan dus vooral op. Ben je student dan kun je voor half geld deelnemen, neem dan even contact op met Kirsten.

Laten we er samen voor zorgen dat de vele slachtoffers van dwingende controle er niet alleen voor staan!

Iris Koops